اقتصاد ایران در منگنه امنیتی شدن تجارت جهانی

به گزارش اقتصاد آنلاین، امنیتی‌شدن فزاینده تجارت جهانی، ایران را در شرایط بغرنج و جدیدی قرار می‌دهد. ایران ناگزیر خواهد بود در  تجارت جهانی امنیتی شده، به طور پیوسته به واکاوی روندها بپردازد و در این مسیر، انتخاب‌های دشواری را صورت دهد؛ در همین راستا، می‌توان به فراز و فرود برجام و کوشش‌های فراوان برای توسعه روابط ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی با روسیه اشاره کرد که نتایج پیچیده، ناخواسته و گاه غافلگیرکننده‌ای نیز به همراه داشته است که می‌توان آنها را به عنوان نمونه‌های اولیه قرار گرفتن ایران در متن وضعیت جدید به شمار آورد. آنچه که آشکار است، اینکه انتخاب‌های ایران دشوارتر و محیط ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی این کشور احتمالاً در آینده پیچیده‌تر خواهد شد. مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارشی به «امنیتی‌شدن زنجیره‌های جهانی ارزش و چشم‌انداز تجارت جهانی» به بررسی اثرات دو مقوله امنیت ملی و ملاحظات ژئوپلیتیکی بر تجارت جهانی پرداخته است. در این گزارش عنوان می‌شود که طی سالهای اخیر امنیت ملی و ملاحظات ژئوپلیتیکی، تأثیرات فراوانی بر تجارت جهانی برجای گذارده است. کشورها به طور فزاینده‌ای از توجیهات امنیت ملی به منظور اعمال موانع تجاری و حفاظت از صنایع داخلی خود، به ویژه در بخش‌های استراتژیک، مانند فناوری و مواد معدنی حیاتی بهره‌برداری کرده‌اند. افزون بر این دولتها و به ویژه قدرت‌های تجاری، رژیم‌های کنترل صادرات و غربالگری سرمایه‌گذاری‌های خارجی را تقویت کرده‌اند تا انتقال فناوری‌های حساس و همچنین مالکیت خارجی را محدود به حداقل برسانند. همچنین دولتها، فشارهای فزآیندهای را در جهت متنوع سازی و بومی سازی زنجیره های تأمین در راستای کاهش وابستگی به رقبای ژئوپلیتیکی خود شکل داده اند؛ امری که در رقابت فزآینده میان چین و غرب و همچنین وقوع اختلالاتی مانند همه گیری کرونا و جنگ روسیه با اوکراین ریشه دارد. یکی دیگر از ابعاد کلیدی امنیتی شدن تجارت جهانی، تسلیحاتی کردن وابستگی متقابل – استفاده از وابستگی های تجاری و مالی به عنوان اهرم های ژئوپلیتیکی- است که در پیامد جنگ اوکراین با کاهش عمدی صادرات گاز روسیه به اروپا و نیز کاهش صادرات مواد معدنی کمیاب چین رخ داده است. از دیگر سو، کشورهایی مانند ایالات متحده و اتحادیه اروپا، تحریم های قابل توجهی را علیه روسیه، ایران و برخی دیگر از کشورها با توجیه امنیت ملی اعمال کرده اند که منجر به اقدامات تلافی جویانه نیز شده است.

در سطح چندجانبه، توافقنامه های تجاری منطقه ای مانند توافقنامه میان ایالات متحده، مکزیک و کانادا و توافقنامه جامع و پیشرو برای مشارکت ترانسپاسیفیک  به طور فزاینده ای از نظر ژئوپلیتیکی همسو میشوند؛ به دیگر سخن برخلاف گذشته، ملاحظات امنیتی و ژئوپلیتیکی، در شکل دهی به همگرایی منطقه ای و در سطح کلان، در شکل دهی به چندجانبه گرایی نقش کلیدی ایفا میکنند. به طور خلاصه، امنیت ملی و عوامل ژئوپلیتیکی، اهمیت بیشتری در سیاست تجاری پیدا کرده اند و در حال ایجاد تغییرات در شکل روابط تجاری جهانی و زنجیره های تأمین هستند. در همین راستا ایران، نماد امنیتی شدن تجارت جهانی به شمار می آید؛ اعمال تحریم های بسیار گسترده و پیچیده علیه ایران، استراتژی های اقتصادی و اساسا مسیر توسعه این کشور را تغییر داده است. بیشک تحریم ها طی یک دهه اخیر، به عنوان کلیدی ترین متغیر در شکل دهی به مسیر اقتصاد سیاسی ایران به ایفای نقش پرداخته اند. از سوی دیگر اقتصاد روسیه، نخستین اقتصاد بزرگی است که کاملا تحریم و به شدت امنیتی شده است که پیامدهای آن، در قالب ایجاد دگرگونی در اقتصاد این کشور و وقوع بحران انرژی در اروپا منعکس شده است. امنیتی شدن اقتصاد چین نیز به تدریج پیش میرود؛ ایالات متحده بیش از همیشه، به سیستمی حمایتگرا تبدیل شده است و خیزش چین را به عنوان تهدیدی علیه موقعیت ژئواکونومیک خود تلقی میکند. چین نیز در قالب چرخه دوگانه میکوشد تا وابستگی خود به بازار جهانی را کاهش دهد و بر بازار داخلی به عنوان چرخه کلیدی تکیه کند. در واقع برای نخستین بار پس از جنگ سرد، روند جدید امنیتی شدن تجارت جهانی آغاز شده است. این روند هنوز فراگیر نشده ام ا با شتاب قابل توجهی به پیش میرود. امنیتی شدن فزاینده تجارت جهانی، ایران را در وضعیت جدیدی قرار میدهد؛ ایران ناگزیر خواهد بود تا در تجارت جهانی امنیتی شده، پیوسته روندها را مورد بررسی و واکاوی قرار دهد و ناگزیر، به انتخاب های دشواری دست بزند. در همین راستا، کوشش های فراوانی برای توسعه روابط ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک خود با روسیه صورت داده است که پیامدهای پیچیده، ناخواسته و گاه غافلگیرکننده آن، نخستین نمونه قرار گرفتن ایران در متن وضعیت جدید به شمار میآید. آنچه واضح است، اینکه انتخاب های ایران، دشوارتر و محیط ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیک این کشور در آینده پیچیده تر خواهد شد.